شب یلدا از منظر دین اسلام چه جایگاهی دارد؟

شب یلدا یا شب چله یکی از کهن‌ترین آیین‌های ایرانی است که، مانند عید نوروز و جشن مهرگان، سابقه‌ای چند هزار ساله دارد. با ورود اسلام به ایران و پذیرش تعالیم این دین از سوی مردم، هیچ نشانه‌ای از مخالفت اسلام با این آیین باستانی مشاهده نشده است. در این زمینه باید توجه داشت که اسلام همواره در برابر آیین‌های محلی و سنت‌های منطقه‌ای جوامعی که به این دین گرویده‌اند، رویکردی انعطاف‌پذیر داشته است. این تعامل بستگی به محتوای آن سنت‌ها دارد. اگر آیینی مخالف کرامت انسانی یا آموزه‌های اسلامی باشد، اسلام با آن مقابله کرده است؛ مانند رسم زنده‌به‌گور کردن دختران در جاهلیت عرب یا پرستش آتش به‌عنوان یک خدایگان در ایران باستان. اما اگر سنتی با تعالیم اسلام سازگار باشد یا تضادی با آن نداشته باشد، اسلام نه‌تنها مانعی ایجاد نمی‌کند، بلکه ممکن است آن را تأیید کند. نمونه آن، دیدوبازدید، هدیه‌دادن و صله رحم در عید نوروز است که مورد تأیید اسلام نیز قرار گرفته است.

شب یلدا نیز از جمله سنت‌هایی است که ذاتاً نه‌تنها نکوهیده نیست، بلکه از جنبه‌هایی می‌تواند ارزشمند باشد. برنامه‌هایی مانند صله رحم، دیدار با بزرگان خانواده، شنیدن خاطرات و داستان‌های آنان، خواندن اشعار حکمت‌آمیز، تبادل هدیه‌ها و موارد مشابه از جمله آداب این شب است که با آموزه‌های اسلامی تضادی ندارد و حتی در جای خود می‌تواند مورد تأیید باشد.

همچنین این شب که هم‌زمان با آغاز فصل زمستان است، می‌تواند فرصتی برای تأمل و عبادت باشد. امام صادق(ع) می‌فرمایند: "زمستان بهار مؤمن است؛ شب‌هایش طولانی و کمکی برای عبادت و شب‌زنده‌داری است و روزهایش کوتاه و مساعد روزه‌داری."[1]

توجه به نظام طبیعت، زیبایی‌ها و نظم موجود در آن نیز از اموری است که اسلام بر آن تأکید دارد. جشن‌هایی مانند شب یلدا که ناظر بر این زیبایی‌ها و نظم طبیعی است و می‌تواند انسان‌ها را به تفکر درباره بزرگی و حکمت آفریدگار سوق دهد، ارزشمند تلقی می‌شوند.

ازاین‌رو، تنها به این دلیل که نام "شب یلدا" در منابع اسلامی نیامده است، نمی‌توان آن را مخالف ارزش‌ها و آموزه‌های دینی دانست. اسلام بر حفظ آیین‌های ارزشمند و سازگار با تعالیم خود که در میان اقوام و جوامع رایج است، تأکید دارد. در همین راستا، امام علی(ع) در نامه‌ای به مالک اشتر، هنگام اعزام او به مصر، که سرزمینی با فرهنگ کهن بود، سفارش می‌کنند: "سنت‌ها و آیین‌های پسندیده‌ای را که در دل مردم جا گرفته و موجب الفت و اصلاح جامعه می‌شود، از بین نبر و چیزی را جایگزین آن مکن که به آیین‌های نیک کهن آسیب برساند."[2]

این سفارش امام علی(ع) به مالک اشتر به‌وضوح نشان می‌دهد که منظور از سنت‌ها، آیین‌های اسلامی نیست؛ زیرا مردم مصر پیش از اسلام دارای تمدنی دیرینه بودند و سنت‌های اسلامی در آنجا سابقه چندانی نداشت تا مورد تأکید امام قرار گیرد. از سوی دیگر، پذیرش حسن و قبح عقلی در اسلام، زمینه را برای بنیان‌گذاری سنت‌های نیک فراهم می‌سازد، حتی اگر به‌صراحت در دین به آن اشاره نشده باشد.[3]

بنابراین، شب یلدا که آغاز فصل زمستان و نمادی از بلندترین شب سال است، می‌تواند فرصتی برای شب‌زنده‌داری، تفکر و گردهمایی خانواده و دوستان باشد. از این جهت، می‌توان آن را آیینی مورد تأیید دانست و بر حفظ آن تأکید کرد.

البته باید توجه داشت که تأیید مراسم شب یلدا به معنای تأیید تمام اعمال و رفتارهایی که ممکن است در این شب انجام شود، نیست. اسلام هرگز اسراف و تبذیر در مصرف خوراک، پوشاک یا تزئینات را نمی‌پذیرد. اصرار بر خرید هندوانه یا میوه‌هایی که در فصل زمستان کمیاب و گران هستند و قرار دادن آن‌ها در سفره شب یلدا، توجیه عقلی و دینی ندارد. همچنین، رفتارهایی مانند غفلت از یاد خدا، چشم‌وهم‌چشمی، لهوولعب یا بی‌عفتی، چه در این شب و چه در شب‌های دیگر، همواره با آموزه‌های اسلامی در تضاد است.

[1]. شیخ صدوق، امالی ص 237، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق. «قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ الصَّادِقَ ع یَقُولُ الشِّتَاءُ رَبِیعُ الْمُؤْمِنِ یَطُولُ فِیهِ لَیْلُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَى قِیَامِهِ وَ یَقْصُرُ فِیهِ نَهَارُهُ فَیَسْتَعِینُ بِهِ عَلَى صِیَامِه».

[2]. سید رضی، محمد بن حسین، نهج البلاغه، محقق، صبحی صالح، ص 431، قم، هجرت، چاپ اول، 1414ق. «وَ لَا تَنْقُضْ سُنَّةً صَالِحَةً عَمِلَ بِهَا صُدُورُ هَذِهِ الْأُمَّةِ وَ اجْتَمَعَتْ بِهَا الْأُلْفَةُ وَ صَلَحَتْ عَلَیْهَا الرَّعِیَّةُ وَ لَا تُحْدِثَنَّ سُنَّةً تَضُرُّ بِشَیْ‏ءٍ مِنْ مَاضِی تِلْکَ السُّنَنِ فَیَکُونَ الْأَجْرُ لِمَنْ سَنَّهَا وَ الْوِزْرُ عَلَیْکَ بِمَا نَقَضْتَ مِنْهَا».

[3]. شیخ صدوق، خصال، محقق، مصحح، غفاری، علی اکبر، ج 1، ص 240، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1362ش. «قَالَ النَّبِیُّ ص مَنْ سَنَّ سُنَّةً حَسَنَةً فَلَهُ أَجْرُهَا وَ أَجْرُ مَنْ عَمِلَ بِهَا مِنْ غَیْرِ أَنْ یَنْتَقِصَ مِنْ أُجُورِهِمْ شَیْ‏ء».